Euskerea nire bizitzan liburuan Karmelo Etxenagusiak berak bizitakoaz dihardu; batez be eliz gizona danez fedeak eragiten deutsazan kezkaz eta euskaldun lez berea dauan ama-hizkuntzaz. Lehen atalean batetik, familia, jaioterria eta lehenengo seminario urteak arakatuko dauz; ondoren, abadea izanik, erlijio esparruan eta irakaskuntzan egindakoak aztertzeko. Beraz, nahiz eta eliz kontuak mundu horretan sartua ez dagonarentzat arrotz gerta leitekezan, darabilen euskereagatik -molde naturaletik maisuki landua, erritmo, esamolde eta lexiko ederraz gainezka-, bizkaiera estandarraz interesauta dagoenak gozatu ederra hartu ahal dau liburu hau irakurtean. Bestalde, konturatu nintzan begien bistan agertzen jatazala liburuko orrialdeetan nik neuk euskerearen gainean daukadazan kezkak. Gai berberak milaka iritzi desberdin sortu leikez; halan da be, ea ondorengo lerroetan niri liburuko orrialdeak irakurri ahala sortu jatazan inpresinoek zeuei be zer pentsau emoten deutsuen.
Umetan bizitako gertaera batetik abiatuta, Karmelok olgeta-benetan dinosku euskaldunongan lehen gaztelaniaz berba egiterakoan euskerearen egiturak nabarmentzen zirela; gaur egun, ostera, erderea euskeratu ohi dogula. Zalantzarik barik, egun euskereak bizi dauan iraultza azaltzen dau: “euskera erderatua”. Uste dogu gaztelaniar sustraiko berbek euskerea kutsatzen dabela, konturatu barik darabilgun euskera garbia gehienetan gaztelaniar egituren itzulpen soila dala, naturaltasun bako diskurtsoa baino ez dala. Hizkuntzak modu naturala, kutsatua, berea egiten dau eta erabilerak erregistro desberdinei leku egiten deutse, argi eta garbi desberdinduz, esaterako, kaleko eta eskolako euskerea. Ezinezkoa da tabernetako eta unibertsitateko euskerea berbera izatea, ze horrek esan nahi du eskolan bakarrik egiten dogula euskeraz. Edozein hizkuntzak, arrainak uretan lez, erabileran dauka oinarria eta etorkizuna; beraz, nagusitu dagiala modurik zabalduena, baina ahozkotik idatzira finkatzean zuzen jokatu dagigun orain arteko tradizino idatzia jasoz.
Karmeloren belaunaldikoei garai gogorragoak bizitea tokau jaken, euren kasa ikasi behar izan eben euskerea; halan da be, traben gainetik euren euskalkia erreferentzia zala ikasi eben euskerea; gaur egun -puntu batetik bestera joateko bide motzena marra zuzena bada be- Bizkaiko ume euskaldunek herriko ahozkotik euskera batua ikasten dabe, gero bakarren bat batutik bizkaiera estandarrera bueltauteko. Zuzenagoa izango litzatekenean tradizinoa jasoz eremu euskaldunetan euskalkitik batura jotzea. Nire uste apalean bizkaiera ahoan darabilten haurrek euskera batua ikasi behar dabe euskalki jantzitik abiatuz, modu erraz eta pedagogikoan. Ez da normala Ondarroa, Lekeitio edo Durangoko ume batek bere ama-hizkuntza idatziz ez ezagutzea. Kontuan izan behar dogu gure hizkuntzaren osasuna jokoan dagoala, eremu euskaldunak berezko izan dauan irauteko indarra derrigorrez ziurtatu behar da. Etxeko transmizinoak tinko iraun behar dau, bakoitzak bere euskalkia balioztatuz, mimatuz: morfología zehatz bategaz euskera batura hurreratuta askoz eragingarriagoa izango da eskolan zein komunikabideetan, azken batean hobeto finkatuko da eta. Euskalkitik batura jotzeak nortasuna eta erabilera zuzena emoten deutsa hizkuntzari, ze modu zuzena berezkoa izanik, doinu eta erritmoagaz, lexikoan aberats eta egituretan ausarta danaz euskerea berezko sustrai sakonetatik elikatzen da, ez dagigun ihartuko dauan lorontzian sartu.
Harrigarria bada be, bizkaiera idatzi desberdinak sortzen ari gara herri bakoitzeko erabileratik abituta: “Askatasune bir dou” ipinten eban aurrekoan irakurri neban Ondarroako pankarta batean. Askatasuna behar dogu, bai, gizakion oinarri ukaezina da eta; baina idatzizko tradizinoa kontuan izan behar dogu bizkaiera estandarra finkatu nahi bada. Ideologien gainentik, inor alboan laga barik, ezinbestekoa da denon indarrak batzea herri erabileratik euskalki estandarrera joteko, eta hortik euskera batura. Altzau behar dogu gure barne hizkuntza erabilera apalenetik erregistro jasoenera. Ezin dogu segidu bizkaieraren tradizino idatzia ahuntzaren eztula izango balitz lez balioztatzen; indar zatikatze honegaz jarraitzea alperriko lanetan ibiltea da; iparra galdu barik traineru berekoak izanda, batera arraunean egin behar dogu lehorrera ailegatu nahi bada.
Tradizinoari segidu behar deutsagu hizkuntza naturaltasunez erabili eta etorkizuneko erronkei aurre egiteko. Ezin dogu jokatu euskerea batuaz hasi izan balitz lez; bakoitza beretik, euskalkiak erabili dabezen idazle guztien beharra kontuan izan behar dogu: literaturatik, gramatikatik, itzulpenetatik ailegatu jakun ondarea gara. Zeozeinek batuaren kontrakoa nazela uste badau, oker dabil; euskera batua beharrezkoa da, ezinbestekoa, kontua da euskalkiak eta euskera batua osagarri izan behar dirala.
Euskera batuak bizkaieraren lexikotik zer jaso itzela dauka, egitura herrikoetan eredu diran hamaika esapide eta modu be baliagarriak izan litezke. Baina guzti hau morfología zehatz baten bidez, batura hurreratzen gaituen morfologia egokia erabiliz; argi izan behar dogu ahozko aldaera fonologikoak idazteko erabili ezkero, zentzurik bako nahasteak baino ez doguzala sortzen. Ezin dogu morfologia guztia hankaz gora jarri eta berba egiten dogun eran eskribidu. Gure herriko euskalkiaren tradizino idatzia erreferentzia izanda, aberastu dagigun euskera batua; etorkizuneko euskera jantzia euskalkitik barneratutako batua izan dagiala. Hona Karmelo Etxenagusiak Mikel Zaratez dinoana:
Eta berak herri xeheagandik ”Basarteko Unibertsidadean” azken barik ikasten ebana eta Deustuko honetan agertutakoa alkarregaz buztartu gurean, euskera zahar herrikoiari beronen alhalmen guztiak bilatu ta atera nahi deutsoz, kanpotiko gaurko teknikak ezarri. Lauaxeta antzera Bide Barrijak erakutsi. Lizardigaz batera euskera laztana eder, dotore, ikusi nahi dau, erdera guztien artean.
“Baina nik, izkuntza larrekoa,
nai aunat ere noranaikoa…
Alde batetik, hizkera argia, herrikoia bizi-bizia, gozotasunez betea nahi izango dau, bestetik, hizkera hori, morfología zehatz baten bidez, eta mundu zabalean nausi dabiltzan literatur teknika barrien bitartez gorengo gailurrera jaso.
