Zigor Olabarria (Gasteiz, 1978) ikerlariarekin solas egin dugu aste honetan, aurten argitaratu duen Gerra Zibila Otxandion liburuari buruz. Otxandion gerra zibila nola bizi izan zen ikertzeko, Eusko Ikaskuntzak eta Otxandioko Udalak 2009an ateratako beka eskuratu zuen. Liburua DVD batekin batera atera da, zeinetan Gerra Zibila pairaturiko otxandiarrei eginiko elkarrizketak jasotzen diren.
Zerk bultzatu zintuen liburua idaztera?
Batetik, proiektuaren berri Otxandioko lagun baten bidez izan nuen, eta horrela aurkeztu ahal izan nintzen bekara. Bestetik, arrazoia, azken batean, sentimentalagoa izan zen. Familia dut Otxandion, amama herrian zen bonbardaketa izan zenean, aitak ume denborak bertan eman zituen… Egitasmo berberak, beste herri batean, niretzako ez luke interes berezirik.
Zer aurkituko du irakurleak liburua irakurtzean?
Hasteko, irakurtzeko ulerterraza eta arina den testu bat, azken batean liburuaren irakurle garrantzitsuenak ez direlako unibertsitarioak baizik eta Otxandioko herritarrak. Testuarekin batera garaiko argazki ugari, baita eskaneatutako dokumentu batzuk ere, eta baita DVD bat, lanerako grabatu ditugun elkarrizketak jasotzen dituena dokumental formatuan.
Beste maila batean, iturri askotatik edan duen lana da, gure aitite eta amamen oroitzapen eta sentimenduak oinarri dituena. Beraien testigantzak dira kontaketa osoa harilkatzen dutenak.
Zure lehentasuna aitite eta amamen oroimena jasotzea izan da (dokumentuak, garaiko prentsa, bibliografien gainetik). Historiaren biografia txikiak vs historia. Zergatik?
Edozein historiara, edozein gertakarira, modu ezberdin askotan hurbil zaitezke. Elkarrizketa bidezkoa bat gehiago da. Batzuetan objektibitatearen izenean oroimen eta bizipen pertsonaletara jotzea alboratu izan dela iruditzen zait. Noski, elkarrizketatuak eta gure galderak, eta elkarrizketen gure interpretazioak… subjektiboak dira. Baina ez beste edozein bitarteko baino gehiago. Gainera, elementu positibo bat du, nik uste: historiaren bilakaeran eta narrazioaren eraikuntzan herritar xeheak bilakatzea protagonista, historiaren objektu izatetik subjektu izateko igarobidea.
Azkenik esan behar da proiektua bera honetarako jaio zela, gure nagusien testigantzak jasotzeko, adinean aurrera eginagatik desagertzen doan belaunaldia delako.
Zer aldaketa suposatu zuen Gerra Zibilak otxandiarren bizitzan?
Aldaketa erabatekoa maila ezberdinetan. Joan beharra, herritik aldentzea, banandutako familiak, geratu zirenek bizi izan zuten gerra egoera (bonbardaketak, herriaren militarizazioa…), herriaren suntsiketa fisikoa, hildakoak… Eta, noski, ondorioak ez dira gerrarekin amaitzen. Gerra-ostea, diktadura luzea, diktadurak inposatutako mugak, hau da Errepublikak arriskuan jarri zituen kapitalismoa eta Estatuaren batasuna, errespetatuz eraikitako demokrazia…
Otxandiok 1936ko uztailaren 22an jasotako bonbardaketari arreta handi jarri zaio. Bonbardaketak zer suposatu zuen?
Bonbardaketa bizi izan zuen otxandiarren belaunaldiarentzat, gertakaria trauma kolektibo baten moduan geratu da oroitzapenean.
Altxamendua hasi eta lau egunetara burutu zuten, oraindik inork gutxik aurreikusten zuen etorriko zen gerra luze eta ankerra, eta gainera herriko jaiak ziren. Gerra, nolabait esatearren, ez zen erreala oraindik. Goiz horretan agertu zitzaien otxandiarrei, bere krudeltasun osoan. Bonbardaketak hori du berezitasunetako bat, gordinkeria, hildako zibilak eragin nahia, oraindik Estatu mailan ekintza militar esanguratsurik eta bereziki odoltsurik gertatu ez zenean.
Guk 61 hildako dokumentatu ahal izan ditugu, gehiago izatea oso litekeena da. Horietatik 45 behintzat zibilak ziren. 40 otxandiar izan ziren erailak. Zerrendaren izen-abizenei lehenengoz erreparatu nienean hotzikara etorri zitzaidan, familia askotan sarraskia izan zen.
Biztanleriaren kopuruari begira proportzionalki Gernikako bonbardaketak baino hildako gehiago izan zituen, baina zergatik ez da ezaguna euskal herritarren artean?
Egia esan, ez nuke jakingo esaten. Historian zehar bide erabat ezberdinak ibili dituzten gertakariak ere izan dira, batzuk famatu eta besteak ahanzturan geratzen direnak. Durango eta Gernikako bonbardaketak oso ezagunak zaizkigu, eta horrela behar du, baina Otxandiokoarekin ez da gauza bera gertatu. Hori bai, ardura Otxandioko herriarena behintzat ez da, bonbardaketaren eta gerraren inguruko lan eredugarria egin baitu urte askotan zehar. Horregatik jarraitzen du, bonbardaketaren urteurrena, egun seinalatua eta sentitua izaten Otxandion.
Historia garaileek idazten omen dute, zuk berriz galtzaileei eman diezu ahotsa.
Ahotsa, guztiei eman zaie, baita altxatuen aldekoak izan zirenei ere. Nik esango nuke lana nahiko objektiboa eta orekatua dela kontakizunean, gertatutakoak mahai-gaineratzeko orduan (ez objektiboa, ez dut uste horrelakorik existitzen denik).
Egia da galtzaileen aldeko hautua egiten dugula, gure burua galtzaileen lubakian kokatu dugulako. Baina, pentsa nola gabiltzan, lana egitea bera galtzaileen alde egitea da, hainbeste hamarkadetako errepresio eta ahanztura inposatuaren aurrean. Gerra Zibila lantzeak, 75 urteren bueltan, sortzen dituen gatazkak eta tentsioak sortzen baditu, Euskal Herrian zein Espainian, gizarte batek zein besteak gerra hartatik oraindik asko duelako da.
Hitzaurrean memoria historikoaren garrantziaz ari zara, Ortega y Gasseten antzera. Beste askorentzat berriz, hobe da iraganeko kontuak ez ukitzea, zauriak berriz ez irekitzeko, eta gorrotoak berriz ere ez pizteko. Zergatik da horren garrantzitsua zuretzat?
Ni ez dut Historiarekiko zaletasun berezirik. Historia, beste ezagutza arlo batzuk bezala, egungo gure gizartearekin eta bertan bizi ditugun egoera eta injustiziekin lotuta interesatzen zait. Bidezko gizarte bat lortzeko bidean tresna baliotsua izan daitekeen neurrian, nire ustea baita estrukturalki injustua den mundu eta gizarte batean bizi garela, sufrimendu pertsonal eta kolektibo zenbatezinen gainean eraikia.
Are gehiago, 1936ko gerrak erakusten digun gizarte mota eta egungoa, oinarrian oso antzekoak direla deritzot, kapitalismoak gatibu duen gizarte bat, edozein bitarteko baliatuta, (kapitalismoaz bestelako eredu sozio-ekonomiko bat garatu nahi izanez gero), gerra pairatuko duen gizartea. Hori gizarte kapitalista guztietan gertatzen da, ez da Estatu Espainolaren kasua soilik. Bozka demokratikoen bidez, bide demokratiko famatuak soilik erabilita beraz, eredua aldatu nahi izan duen herriari, atzo bezala gaur, gerra egiten zaio, atzo Frente Popularrari edo Txileri bezala, gaur Venezuelari. Estatu Espainolaren kasuan gainera bigarren ezinezko bat dago, lurraldetasun eredua aldatzearena.
1936ko altxamendua elizak, armadak, bankariek eta kapitalistek antolatu zuten, orduko gizarteak litekeenaren mugak gaindituko ote zituen beldur zirelako, horregatik dator ondorengoko 40 urteetako berreziketa. Zentzu horretan, liburuaren amaiera aldera galdera bat luzatzen da: Ba al dago, egun, gehiengo batek horrela adostuz gero, Estatuaren lurraldetasuna edo eredu ekonomikoa mugarik gabe eraldatzerik, lerro gorrien zaintzaileak matxinatu gabe? Norberak erantzun diezaiola, baina ni ezezkoan nago.
Iraganera begiratu beharra dugu iragana betikotu ez dezagun, iraganak bizi ez gaitzan. Kolektiboki eta pertsonalki eraldatu eta inori min eman gabe zoriontsu bizitzeko aukeraren bat izan dezagun.
Zer da ikasi duzun garrantzitsuena liburua idazterakoan?
Agian, irakaspen handiena metodoa bera izan da. Garai jakin bat, garai bera bizi izan duten pertsonen lekukotzan oinarrituz berreskuratze, komunitatearen auto-berreskurapen ariketa bat da. Liburuaren aurkezpen egunean berrehun pertsonatik gora zegoen 1500 biztanleko herrian. Agiritegi lana soilik egin izan bagenu, argazkia bestelakoa litzateke.
Elkarrizketak egiten genituen bitartean, otxandiarrei informazioa eskatzen genienean, zirriborroak irakurtzeko ematean, lanaren nondik norakoak erabakitzeko batzartzean … gizarte ehuna sortzen ari ginen oharkabean, komunitatea bere buruari kontatzen aritu zitzaion ordura arte isildutako hainbat gauza, lotzen dituen hariak indartzen zituen. Horregatik aurkezpen jendetsua eta hunkigarria nik uste, nekez gertatuko zena agiritegi-lanaren bidez soilik sortutako liburu baten aurkezpen batean. Dena den, hau gerora hausnartu dudan gauza da.
Etorkizunari begira zein proiektu dituzu?
Ez dut historialari senik, beraz historiari loturiko proiekturik ez dut buruan.
